Wandelen in de Harz: de mooiste wandelroutes

De Harz (van het Middelhoogduitse Hart = ‘bergwoud’) bestaat uit de Oberharz in het westen en de Unterharz in het oosten. In de Hochharz, het meest oostelijke deel van de Oberharz, liggen de hoogste toppen, waaronder de Brocken (1.141 m). De Unterharz is duidelijk lager en haalt hoogtes tot 400 m. De Oberharz is dicht bebost, met beuken in lagere en naaldbomen in hogere gebieden. De Unterharz bestaat vooral uit landbouwgebieden en gemengd bos.

De Harz telt vijf natuurparken en één nationaal park. Het Nationaal Park Harz (247 km²) beslaat 10% van de regio. Het bestaat voor 97 % uit donkere sparren- en lichte beukenbossen, voor de rest uit hoogveengebieden, beken en granietrotsen. In het nationale park zijn zeldzame diersoorten thuis, zoals de wilde kat, de vuursalamander, de waterspreeuw en de ruigpootuil. Een van de grote verdiensten van het park is de herintroductie van de Europese lynx, die 200 jaar geleden was uitgeroeid.

De geïsoleerde ligging van de Harz in het vrijwel vlakke Noord-Duitse landschap beïnvloedt ook het klimaat. Op de hoogste toppen waait het vaak hard, op de Brocken (de hoogste berg) werden in 1984 windsnelheden tot 263 km/h gemeten! Het klimaat op de berg kan worden vergeleken met dat van IJsland. De boomgrens ligt hier al bij 1.100 m. Maar die relatief hoge ligging (ten opzichte van het verdere landschap) heeft ook voordelen. Zo staat het gebied bekend om zijn onbelemmerde verre uitzichten.

De Harz heeft een rijk mijnbouwverleden. Ruim 1.000 jaar lang werd er zilver-, lood- en zinkerts gedolven. Om insijpelend water te verwijderen en ertsen op te halen, maakten de mijnwerkers gebruik van waterkracht. Om te voldoen aan de groeiende energiebehoefte werd daarom tussen de 16de en de 19de eeuw een geweldig netwerk van stuwmeren en grachten aangelegd, waarvan de sporen nog op vele plaatsen zichtbaar zijn. Het zogenaamde Oberharzer Wasserregal of ‘Oberharz mijnbouw-watermanagementsysteem’ bestond uit 143 stuwmeren, 500 km grachten en 30 km ondergrondse waterlopen. 65 stuwmeren en tientallen kilometers grachten bleven intact bewaard. Een goed beeld van het Oberharz watermanagementsysteem, dat sinds 2010 samen met de mijnen van Rammelsberg en de historische stad Goslar op de werelderfgoedlijst van UNESCO staat, schetst de Harzer-Hexen-Stieg.

Een andere bijzonderheid van de Harz zijn de karstverschijnselen. Beroemd zijn vooral de druipsteengrotten van Rübeland (in het noorden). Grotten, dolines, kalksteenrotsen, onderaardse rivieren en andere karstverschijnselen zijn ook thema van een eigen LAW, de Karstwanderweg Südharz.

Nauw verbonden met de Harz en met de Brocken in het bijzonder zijn uiteraard de heksen, die volgens de overlevering in de walpurgisnacht op de hoogste berg van de Harz zouden dansen voor de duivel. Een en ander werd uitvoerig beschreven door de dichter Goethe in Faust. En de ‘Brockenheks’ kom je uiteraard ook regelmatig tegen op een zwerftocht door de Harz, bijvoorbeeld op de Harzer-Hexen-Stieg.

De mooiste meerdaagse wandelroutes

Harzer-Hexen-Stieg

• 96 km, 5-6 dagen, stijgen: 2.030 m, dalen: 2.100 m

De Harzer-Hexen-Stieg is het uithangbord van de Harz en een van de ‘Top Trails of Germany’. De route voert dwars door de Harz – van Osterode in het westen naar Thale in het oosten. Deze richting geniet ook vaak de voorkeur, want zo bewaar je het mooiste tot het einde. De route is gemarkeerd met het typische ‘heksen’-logo.

De Harzer-Hexen-Stieg is een middelzware wandelroute met dagelijkse hoogteverschillen van 300 tot 600 m. Formularbeginn

Brede boswegen wisselen af met smalle kronkelpaadjes. Langs het pad liggen dichte bossen, uitgestrekte veengebieden, diepe kloven, steile rotspartijen, klaterende beken, uitgestrekte stuwmeren en schilderachtige vakwerkdorpjes.

In de Obere Harz stuit je op resten van bijna duizend jaar mijnbouwgeschiedenis. Vanaf Osterode wandel je in het spoor van de muilezelkaravanen die eeuwen geleden met voorraden voor de lood- en zilvermijnen omhoog sjokten. Aan het mijnbouwverleden herinneren ook de vele stuwmeren en grachten van het Oberharzer Wasserregal.

Vervolgens doorkruist de Harzer-Hexen-Stieg het Nationaal Park Harz. Hier wachten ook de hoogste bergen, zoals de hoogste en legendarische berg ‘Brocken’ van 1.142m. hoog. Geheimzinnige hoogveengebieden wisselen met dichte sparrenbossen en ruige granietrotsen. Een heus bergpad brengt je naar Torfhaus, vanwaar je in de voetstappen van Goethe de Brocken beklimt. Bij mooi weer biedt de top een spectaculair uitzicht, bij slecht weer kan het echter ook geweldig spoken op de berg, die in de Koude Oorlog verboden terrein was.

In Königshütte kun je kiezen uit twee varianten: de ‘noordroute’ voert langs de Bode, die door een diep ingesneden dal ruisend haar weg zoekt en ten slotte tot rust komt in een stuwmeer (Talsperre Wendefürth). Dit traject voert ook langs de vermaarde druipsteengrotten van Rübeland (bezichtiging mogelijk). Voor adrenalinejunkies is bovendien een ommetje mogelijk via de Titan RT. Op deze 483 m lange hangbrug – de langste ter wereld in haar soort! – loop je 100 m boven een stuwmeer (Talsperre Wendefurth). Niets voor mensen met hoogtevrees!

De ‘zuidroute’ voert vanaf Königshütte langs een tweede stuwmeer (Rapbodetalsperre) en door een gebied dat aan de activiteiten van de verdwenen houtskoolbranders herinnert.

Van Altenbrak tot Thale volg je weer de Bode, die vanaf Treseburg door een diep ingesneden kloofdal kronkelt, omringd door hoge, bijna loodrechte granietrotsen. Vlak voor Thale trek je maar beter bijtijds je hoofd in: vanaf de Hexentanzplatz, een rotsplateau rechts van de Bode, starten volgens de overlevering de heksen in de Walpurgisnacht hun bezem richting de Brocken, om er voor de duivel te dansen…

Selketal-Stieg

• 75 km, 4 dagen, stijgen: 1.360 m, dalen: 1.725 m

De Selketal-Stieg kronkelt door het oosten van de Harz en volgt daarbij de loop van de Selke, een zijriviertje van de Bode. De tocht begint in het dorpje Stiege en voert langs schilderachtige Harzstadjes zoals Güntersberge en Ballenstedt naar de UNESCO-werelderfgoedstad Quedlinburg met haar vele prachtige vakwerkhuizen.

De route leidt grotendeels door bossen en natuurgebieden. Langs het pad liggen spectaculaire rotsformaties zoals de Teufelsmauer (duivelsmuur) en de Mägdetrappe (meidentrap). Maar ook op cultureel vlak is er meer dan genoeg, kastelen bijvoorbeeld: van de Burg Anhalt zijn er nog ruïnes, het Schloss Ballenstedt wordt omringd door een prachtige baroktuin, de massieve Burg Falkenstein is een van de best bewaarde middeleeuwse kastelen van de Harz. Aan het mijnbouwverleden herinnert de Grube Glasebach bij Straßberg.

Voor de terugkeer naar het uitgangspunt kun je gebruik maken van de Selketalbahn, waarop vaak stoomtreinen rollen. De nabijheid van de spoorweg maakt een flexibele planning mogelijk en laat bijvoorbeeld ook toe om een of meer etappes als dagtocht te lopen.

Harzer Grenzweg

• 91 km, 4-5 dagen, stijgen: 1.595 m, dalen: 1.450 m

Tijdens de Koude Oorlog hing ook over de Harz de sombere schaduw van het IJzeren Gordijn. Deze barbaarse grens, die tot 1989 Oost- en West-Duitsland scheidde, vormt vandaag de rode draad van een boeiende wandelroute. De Harzer Grenzweg volgt het verloop van de ‘Groene Band’, een reeks ongerepte natuurgebieden ontstaan in het verboden niemandsland dat beide landen decennialang scheidde. Langs het traject herinneren resten van het IJzeren Gordijn, informatieborden en gedenktekens aan deze onmenselijke grens. De route voert deels over kleine weggetjes door het bos, deels over de Kolonnenweg, de betonplatenweg, waarop de DDR-grenstroepen ooit patrouilleerden.

De tocht begint in Rhoden in het noorden van de Harz en voert over de Brocken naar Tettenborn, aan de zuidrand van de Harz. Het startpunt in Rhoden markeert een voormalige wachttoren van de DDR. In Stapelburg herinnert een gedenkteken bij de brug over de Ecker aan de val van het IJzeren Gordijn op 11 november 1989. De Grenzweg slingert dan door het dal van de Ecker zuidwaarts naar de Eckertalsperre: de Duits-Duitse grens verliep dwars door het stuwmeer, de ene helft van de dam lag in Oost-Duitsland, de andere in West-Duitsland. Op de Brocken (1.141 m) bereikt de route haar hoogste punt. De kale granietbult met zijn hoge zendmast is nagenoeg vanaf de hele route zichtbaar. Tijdens de Koude Oorlog was de berg taboe: op de Brocken hadden zowel de Russische militaire inlichtingendienst (GRU) als het Oost-Duitse Ministerie voor Staatsveiligheid (Stasi) krachtige afluisterapparatuur opgesteld.

Een pakkende indruk van het barbaarse karakter van de grens biedt het Freilandmuseum in Sorge. Hier staat nog een stuk van het IJzeren Gordijn overeind, compleet met grenshekken, prikkeldraadversperringen, uitkijktoren enz. Het Gordijn inspireerde ook kunstenaars zoals de Duitser Hermann Prigann. Zijn installatie ‘Cirkel van de Herinnering’ ligt vlakbij. De route eindigt in Tettenborn, waar het Grenzlandmuseum een boeiend beeld schetst van de bouw van het IJzeren Gordijn, ontsnappingspogingen uit de DDR en de duistere rol van de Stasi.

Karstwanderweg Südharz

• Noordroute: 167 km, 8-10 dagen, stijgen: 2.850 m, dalen: 2.930 m
• Zuidroute: 181 km, 8-10 dagen, stijgen: 2.670 m, dalen: 2.585 m

Op geologisch vlak behoort de zuidrand van de Harz tot de interessantste gebieden van Noord-Duitsland. Over een afstand van 100 km wordt het uitzicht van het landschap bepaald door karstverschijnselen: grotten, kalkrotsen, dolines, aardverschuivingen, onderaardse rivieren enz. Al deze fenomenen vinden hun oorsprong in het feit dat de aanwezige kalksteen (hier vooral gips) zeer goed in water opgelost kan worden.

Karstverschijnselen vormen ook het hoofdthema van de Karstwanderweg Südharz. Hij begint in Bad Grund (Nedersaksen) en eindigt in Pölsfeld (Saksen-Anhalt). Bezoek voordat je op pad gaat zeker het HöhlenErlebnisZentrum in Bad Grund, een modern museum over de archeologie in grotten. Wereldberoemd is bijvoorbeeld een uitgestald familiegraf uit de bronstijd dat werd ontdekt in de nabije Lichtensteinhöhle. Naast het museum ligt de Iberger Tropfsteinhöhle, een druipsteengrot ontstaan in een 385 miljoen jaar oud koraalrif.

Bij Osterrode lokt een bezoek aan de Einhornhöhle, die ruim 100.000 jaar geleden door neanderthalers was bewoond. Interessant is ook de Steinkirche bij Scharzfeld, een grot die in de 8ste eeuw werd omgevormd tot een kerk. De 2 km lange Heimkehle (Uftrungen) is een van de grootste grotten in de Harz. Van de gipsgrot is ruim 600 m toegankelijk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was er een ondergrondse wapenfabriek van de nazi’s gevestigd, waar gedetineerden uit de concentratiekampen onder mensonwaardige omstandigheden vliegtuigonderdelen moesten bouwen. Velen lieten daarbij het leven.

200 borden langs het pad informeren over uiteenlopende thema’s, zoals geologie, fauna en flora of mijnbouw. Het pad is gemarkeerd met een rode dwarsbalk (met daarin een witte letter ‘K’) op een witte achtergrond.

Bij het deeltraject in Nedersaksen zijn twee varianten mogelijk: de 70 km lange ‘noordroute’ is wat ruiger en voert direct langs de rand van de Harz, de 100 km lange ‘zuidroute’ is wat gemakkelijker en leidt door het Harzvorland. Vanaf Gudersleben, waar beide routes bijeenkomen, zijn het dan nog 90 km tot Pölsfeld.

Tip: Een rondwandeling (dagtocht) op een deel van de route is ook mogelijk, bijvoorbeeld vanuit Osterrode of rond de waterscheiding van Wezer en Elbe.

De mooiste dagwandelingen (makkelijk)

WasserWanderWeg Oderteich (St. Andreasberg)

• 5 km, 1,5 uur, stijgen: 30 m, dalen: 30 m

Gezinsvriendelijke rondwandeling rond het grootste stuwmeer van het Oberharzer Wasserregal. De 21 m hoge stuwdam werd in 1722 gebouwd en was tot 1891 de hoogste van het land. Het pad heeft zeer geringe hoogteverschillen en leidt vooral door oude sparrenbossen en hoogveengebieden (plankenpad). Uitgangspunt: parkeerplaats aan de B242. Tip: op warme zomerdagen is op sommige plaatsen een zwempartij in het meer mogelijk.

Liebesbankweg (Hahnenklee)

• 6,5 km, 2,5 uur, stijgen: 145 m, dalen: 145 m

Een wandeling boordevol romantiek. Bij de Liebesbankweg draait alles rond de thema’s ‘liefde’ en ‘huwelijk’ – vanaf de eerste date tot de bruiloft en de verschillende trouwdagen. Elk van de 25 stations is gewijd aan een ander thema van de liefde en verrast met individueel ontworpen houten banken, ligzetels of schommels. Infoborden lichten de verschillende huwelijksjubilea toe, zoals de rozen bruiloft, de aluminium bruiloft of de kroonjuwelen bruiloft. Gedichten van Goethe of Heine herinneren aan de eeuwige magie van de liefde. Een groot deel van het pad is identiek met een educatief pad over het Oberharzer Wasserregal. Een verrassende blikvanger is de houten staafkerk van Hahnenklee, geïnspireerd door de staafkerk van Borgund in Noorwegen. Uitgangspunt van de rondwandeling is het kleine luchtkuuroord Hahnenklee.

De mooiste dagwandelingen (gemiddeld)

Harzer Teufelsmauerstieg (Blankenburg)

• 26 km, 7 uur, stijgen: 325 m, dalen: 395 m

De Teufelsmauer is een rotsachtige strook bestaande uit harde zandsteen, die zich langs de noordrand van de Harz uitstrekt tussen Blankenburg en Ballenstedt. Dit pad ontsluit de mooiste zandsteenrotsen. De spectaculairste rotsformatie is het Hamburger Wappen in Timmenrode, waarvan de vorm herinnert aan het wapen van de Noord-Duitse Hanzestad. Vlakbij loont een blik in de Kuhstall Höhle, een geheimzinnige zandsteengrot.

De kloof van het Bodetal (Treseburg)

8,5 km, 3 uur, stijgen: 170 m, dalen: 260 m

Het dal van de Bode tussen Treseburg en Thale wordt ook wel ‘Grand Canyon van de Harz’ genoemd. En inderdaad zou je hier amper geloven dat je ‘maar’ in een Duits middelgebergte onderweg bent. De Bode heeft hier namelijk een imposante kloof uitgegraven, omringd door bijna loodrechte, tot 230 m hoge granietrotsen. Begin de wandeling bij voorkeur in Treseburg en eindig in Thale, want dan wordt de tocht steeds spectaculairder. De hele vallei maakt een ruige, archaïsche indruk: het pad verloopt soms vlak langs de Bode, soms hoog boven de rivier, op sommige plaatsen zijn steenlawines naar beneden gedonderd, elders liggen ontwortelde bomen. Vlak voor Thale kun je via een steil pad omhoog naar de nabije Hexentanzplatz (45 min. extra). Van daar starten volgens de overlevering de heksen tijdens de Walpurgisnacht hun bezems richting de Brocken, om er deel te nemen aan een orgie met de duivel. De wandeling door het Bodetal is overigens identiek met de laatste etappe van de Harzer-Hexen-Stieg.

Brocken via Goetheweg (Torfhaus/Altenau)

• 17,5 km, 4-5 uur, stijgen: 360 m, dalen: 360 m

De hoogste berg van de Harz is ook klimatologisch een buitenbeentje. Door zijn geïsoleerde ligging – de omringende toppen zijn stuk voor stuk 200 m lager – is het klimaat op de Brocken erg rauw en zelfs vergelijkbaar met dat van IJsland. Op de top groeien bijvoorbeeld geen bomen, de doorsneetemperatuur bedraagt amper 2,9 °C en op 300 dagen per jaar is de top minstens voor een paar uur in wolken of nevel gehuld. Desondanks is de Brocken een van de populairste wandelbestemmingen in de Harz. Verschillende routes voeren naar de top.

Op de ‘Goetheweg’ wandel je in het spoor van Johann Wolfgang von Goethe omhoog. De beroemde dichter baande zich op 10 december 1777 vanuit Torfhaus een weg door diepe sneeuw naar de top. Van de routes naar de top is dit de gemakkelijkste. Het vertrekpunt, het Nationalparkhaus in Torfhaus, ligt op 800 m, zodat je maar 350 m moet klimmen. Landschappelijk biedt het traject veel afwisseling. Het pad voert eerst door het hoogveen (plankenweg) van het Großes Torfhausmoor, dan door een gemengd bos en vervolgens door dode naaldbossen, verwoest door ijverige schorskevers. Het laatste stuk verloopt boven de boomgrens (hier op 1.100 m) en voert langs de Brockenbahn, waarover af en toe een stoomtrein voorbij dendert. Op de top wacht het Brockenhaus met een expositie over de natuur en de geschiedenis van de Brocken en het IJzeren Gordijn. En een dampend bord van de legendarische erwtensoep in de ‘Brockenwirt’. Ook deze tocht is een onderdeel van de Harzer-Hexen-Stieg.

De mooiste dagwandelingen (moeilijk)

Brocken via Heinrich-Heine-Weg (Ilsenburg)

• 21 km, 6-7 uur, stijgen: 860 m, dalen: 860 m

De wandeling vanaf Ilsenburg is voor vele wandelaars de mooiste route naar de top van de Brocken – én de zwaarste. Een hoogteverschil van 800 m is inderdaad niet mis. Maar de route door het Ilsetal, een diep ingesneden vallei, omzoomd door prachtige beukenbossen en ruige rotspartijen, is dan ook schitterend. Dat vond ook de dichter Heinrich Heine, die in 1824 dit pad volgde. Zijn ervaringen verwerkte hij in de herfst van dat jaar in zijn reisverhaal Die Harzreise. Daarin bezong hij niet alleen de schoonheid van het Ilsetal, maar putte ook inspiratie uit de Ilsestein, een rots waarop in de middeleeuwen een stoere burcht troonde, en de magische watervallen van de Ilsefälle. Het laatste stuk van de klim dekt zich uiteraard niet met de bevindingen van Heine, want daar loop je over de Kolonnenweg, een relict uit de Koude Oorlog.

De rotsformaties van het Okertal (Oker)

• 10 km, 3,5 uur, stijgen: 435 m, dalen: 435 m

Het Okertal bij Goslar geldt als een van de mooiste en wildste valleien in de westelijke Harz. En dat heeft onder meer te maken met de vele ruige rotspartijen, die hoog boven de bomen uittorenen. Sommige zijn alleen bereikbaar voor rotsklimmers, andere ontsloten door smalle paadjes beveiligd met balustrades. Een rondwandeling vanuit het dorpje Oker verbindt de mooiste. Stevige schoenen en een vaste tred zijn zeker nodig voor deze tocht.

Vanaf Oker klimt het pad eerst naar de Adlerklippe (arendsrots). Bijzonder spectaculair is de Romkerhalle, een loodrechte rotswand waarover een waterval 70 m omlaag schiet. In de winter bevriest de waterval regelmatig en ontstaan vaak spectaculaire ijsformaties. Het pad golft behoorlijk op en neer en al snel duiken nog meer spectaculaire rotsformaties op, vaak met veelzeggende namen zoals Feigenbaumklippe (vijgenboomrots) of Mausefalle (muizenval).