Water zuiveren, een helder verhaal

De ziekteverwekkers

De boosdoeners in water behoren tot drie groepen: virussen, bacteriën en protozoa. Virussen zijn de kleinste levende wezens die we kennen. Via drinkwater kunnen ze diarree veroorzaken (rotavirussen komen overal voor, ook ‘bij ons’) of Hepatitis A en E. Bacteriën zijn verantwoordelijk voor pakweg 75% van alle gevallen van reizigersdiarree en het zijn de veroorzakers van cholera en buiktyphus. Protozoa zijn eencellige diertjes die darmziekten veroorzaken als giardiasis, amoebiasis en cryptosporidium. Reizigers in de tropen en off the beaten track, ook in Noord-Amerika, kunnen bij dit type darminfecties zonder behandeling met het juiste medicijn wekenlang beroerd zijn.

We beginnen overigens pas met zuiveren als flessenwater niet meer te koop is (alhoewel: flessenwater is duurder dan zelf zuiveren, en je laat een spoor van plastic flessen achter…). Ook survival-technieken (‘cactus doormidden hakken’, ‘douwdruppels opvangen’) komen niet aan bod.

Nadelen van koken

De meest betrouwbare methode om water te zuiveren is koken. Een fijne ‘rolling boil’ van een minuut volstaat om alle boosdoeners uit te schakelen. Maar de dorstige buitensporter wil een snelle, koele slok. Koken voldoet dan niet: het is omslachtig, vraagt om brandstof en de koele slok kan je vergeten. En troebel water blijft ook na een kookbeurt troebel. Daarom hierna vijf verschillende manieren om weloverwogen water te zuiveren. Direct handig om te weten: met een eenvoudig koffiefilter zeef je, voor je aan onderstaande methodes begint, gelijk al heel veel troep uit troebel water.

Verzadigde jodiumoplossing

Jodium doodt álle ziekteverwekkers. Microfilters gecombineerd met jodiumhars mogen in Nederland echter niet worden verkocht, en water zuiveren met jodiumtinctuur of Betadine is niet geheel betrouwbaar want het werkt traag bij lage temperaturen en heeft soms een forse inwerktijd nodig. Bovendien is je flesje Betadine op enig moment op en daarom gaat Op Pad hier niet dieper op in. De zogenaamde verzadigde jodiumoplossing kent al deze nadelen niet en verdient aanbeveling, maar is kant en klaar niet te koop dus moet je daar zelf mee aan de slag:

1. Doe 8 gram jodiumkristallen in een glazen 30-ml flesje met een bakelieten dop (rubber en plastic kunnen slecht tegen jodium). Bij een groter flesje in dezelfde verhouding meer jodiumkristallen toevoegen.
2. Vul het flesje met water, schud, wacht ca. een uur en je hebt een verzadigde jodiumoplossing. Op de bodem liggen niet-opgeloste kristallen.
3. Giet of spuit 15 ml van deze oplossing (de helft van de inhoud, let op dat je geen kristallen meegiet) in één liter te zuiveren water. Schud, wacht 15 minuten en je water is gezuiverd.
4. Vul je verzadigde jodiumoplossing weer aan met water (al dan niet gezuiverd) tot 30 ml.

Het grote voordeel van deze methode is dat je met één klein flesje (neemt amper ruimte en gewicht in) en een paar gram jodium (100 gram kost nog geen dertig euro) vele honderden liters water kunt zuiveren. Omdat een gezond persoon 20 mg jodium per dag binnen mag krijgen kan je tot zo’n 10 liter met jodium gezuiverd water per dag tot je nemen, wat royaal voldoende is voor je vochtbehoefte.

Nadelen van Jodium

Het nadeel is dat je niet zo maar aan jodiumkristallen kunt komen en dat het per ongeluk inslikken van die kristallen zeer ongezond en zelfs dodelijk kan zijn. Je moet bij deze methode dus goed beseffen waar je mee bezig bent. Verder mogen mensen met een schildklierafwijking en zwangere vrouwen van deze methode geen gebruik maken. En bij langdurig gebruik (máánden) kan deze methode ook bij gezonde mensen schadelijk zijn voor de schildklier. Tot slot geeft jodium een bijsmaak (die je bijvoorbeeld met een vitamine-C tablet alweer opheft).

De drietrapsmethode

Na het verwijderen van de grotere delen (koffiefilter) schakel je de bacteriën en protozoa, ofwel de ‘grote’ ziekteverwekkers, uit met een microfilter (1e trap). Dit gaat snel want je hoeft slechts te pompen. Er zijn diverse soorten microfilters in de handel en de meesten hebben een voorfilter om grotere deeltjes direct tegen te houden.

De veel kleinere virussen worden echter niet tegen gehouden en die schakel je daarom chemisch uit, met chloor (2e trap). Chloor is bij de buitensportzaak verkrijgbaar onder de naam Hadex: vijf druppels in 1 liter water, schudden, een half uur laten staan en ook de virussen zijn dood. Chloor doodt overigens ook alle bacteriën, maar niet de protozoa en daarom de combinatie met het microfilter. Vooraf uitschakelen met chloor kan ook, maar het nadeel daarvan is dat het water mogelijk nog niet helder is, waardoor chloor minder goed in staat is om de virussen te doden.

De 3e, niet per se noodzakelijke trap bestaat uit het verwijderen van bijsmaakjes. Sommige microfilters hebben om die reden een koolstof nafilter, wat chemicaliën (chloor, jodium) bindt. Een alternatief voor zo’n nafilter is een pilletje Norit (bij de apotheek verkrijgbaar). Ziekteverwekkers krijg je met koolstof overigens niet uit het water.

Nadelen van microfilters

Nadelen van waterfilters zijn hun prijs en gewicht. Ook moet het noodzakelijke onderhoud niet worden onderschat. Daarom worden voor de drietrapsmethode alleen keramische filters aanbevolen: niet-keramische (bijvoorbeeld van glasvezel) raken snel verstopt en zijn in het veld zeer lastig te reinigen. Ook het keramische microfilter moet regelmatig en volgens de gebruiksinstructie worden gereinigd, wat niet altijd even eenvoudig is. Let er na afloop van je tocht ook op dat je je microfilter heel goed schoon en droog opbergt, anders vormt het een fraaie voedingsbodem voor koloniën met ziekteverwekkers. Check tot slot de hoeveelheid water die je met je microfilter kunt zuiveren voordat je het duurste (keramische) deel moet vervangen.

Care Plus Water Filter

Kan het ook eenvoudiger? Sinds 2014 wel. Met name op tochten waarbij je slechts kort op waterzuivering hoeft terug te vallen is het Care Plus Water Filter (met rietje) handig, compact en goedkoop. Het membraanfilter (0,1 micron) houdt bacteriën en protozoa tegen. Om virussen onschadelijk te maken volstaat een voorbehandeling met Hadex (chloor). Het Water Filter is op meerdere manieren te gebruiken:

1. Drink via het bijgeleverde rietje direct uit een heldere zoetwaterbron. Ook toepasbaar op onbetrouwbaar leidingwater. Een voorbehandeling met chloor is hierbij niet mogelijk.
2. Sluit het Water Filter aan op de bijgeleverde knijpzak, waaraan je ook chloordruppels kunt toevoegen.
3. Schroef het Water Filter op een waterfles, waaraan je eveneens chloordruppels kunt toevoegen.

Een voor- of nafilter ontbreekt bij deze methode dus haal je water uit heldere bronnen en neem genoegen met een lichte chloorsmaak.

Pasteuriseren

Tijdens het pasteuriseren worden (in tegenstelling tot bij steriliseren) niet alle micro-organismen vernietigd, maar hun aanwezigheid wordt terug gebracht tot een veilig niveau. Uv-straling blijkt in water een goed pasteuriseermiddel: het verstoort bij veel micro-organismen de DNA-huishouding waarna ze geen bedreiging meer vormen voor de gezondheid. De hoeveelheid uv-straling om water te pasteuriseren hangt sterk af van de helderheid: hoe troebeler, hoe slechter uv-stralen de micro-organismen kunnen bereiken. Voorfilteren is bij deze methode dus zeer belangrijk. Uv-straling zit in zonlicht maar voor de reiziger is er een aanzienlijk krachtigere bron: de Steripen. De Steripen Aqua werkt op vier AA-batterijen en wordt geleverd inclusief het zo belangrijke voorfilter. Hij rekent in korte tijd af met 99,9% van alle bacteriën, virussen en protozoa’s. Het werkt als volgt:

1. Laat het water via het voorfilter in de fles lopen.
2. Plaats de lamp van de Steripen in het water en druk op de activatieknop.
3. Roer met de lamp door het water.
4. Als de lamp dooft zijn alle ziekteverwekkers gedood. Een LED-indicator zal groen oplichten wanneer het water veilig is om te drinken (of rood wanneer dit nog niet het geval is).

MSR Guardian Purifier

De recent ontwikkelde MSR Guardian Purifier waterzuiveringspomp met voorfilter haalt in één handeling met behulp van een ‘medisch ingeschaalde holle vezel technologie’ alle virussen, protozoa, bacteriën en vuil met een snelheid van 2,5 liter per minuut uit het water, zonder gebruik van chemicaliën, UV-licht of wachten. Geeft geen bijsmaak, is robuust en reinigt zichzelf waardoor onderhoud onderweg niet meer nodig is. Een absoluut topproduct maar in de huidige uitvoering groot, zwaar en duur. Daarom zeer geschikt voor groepen maar minder voor individuele reizigers.

Welke methode past bij jou?

Dat is persoonlijk en hangt af van het type tocht. De MSR Guardian Purifier is top, maar in je eentje of op korte tochten redelijk overdone. Op korte tochten is de uv-methode of de combinatie van het Care Plus Filter met Hadex zowel betrouwbaar, licht als goed uitvoerbaar. Ben je lang en alleen (of met een kleine groep) onderweg dan werkt de verzadigde jodium-oplossing of de drietrapsmethode goed. Bij gebruik van met name de jodium-oplossing moet je echter goed beseffen waar je mee bezig bent.